بررسی طراحی حروف کتیبه های ظروف فلزی ایران در دوران سلجوقی

آثار و بناهای ایران در دوران سلجوقی با انواع کتیبه های کوفی و ثلث آراسته شده اند. در میان این آثار، ظروف فلزی جلوه گاه یکی از منحصر بفردترین تحولات خط کوفی و ثلث در هنر دوران اسلامی است. در این پژوهش ابتدا به منظور شناسایی این ظروف، حوزه تاریخی و جغرافیای فلزکاری ایران در دوران سلجوقی معین شده است. در مرحله بعد، ظروف شناسایی شده در نه دسته طبقه بندی شده و خطوط کوفی و ثلث نگاشته شده بر آن ها با انواع تزیینی شان تفکیک و تشریح شده اند، سپس طراحی حروف هر یک از این خطوط از دو جنبه مورد بررسی قرار گرفته است: یکی ساختار و اصول طراحی حروف این خطوط که بیشتر بر پایه قواعد دوازده گانه خوشنویسی بوده است و دیگری ارتباط این خطوط با تزیینات پیرامونی و ساختار حجمی ظرف. هدف از این پژوهش شناخت ویژگی های تصویری و تزیینی کتیبه های کوفی و ثلث بر ظروف فلزی سلجوقی و سبک های طراحی حروف آن است. روش تحقیق این پایان نامه، توصیفی و تحلیلی با رویکردی تاریخی می باشد. نتایج پژوهش نشان می دهد کتیبه های ظروف فلزی سلجوقی متاثر از تزیینات پیرامونی و حجم کلی ظروف طراحی شده اند و کتیبه نویسان با رویکردی تزیینی و فارغ از پایبندی به اصول و قواعد خوشنویسی به ترسیم این کتیبه ها پرداخته اند. فصل اول: به تعریف کتیبه و اهمیت کتیبه نگاری در آثار دوران اسلامی پرداخته شده و خطوط مورد استفاده در آثار سلجوقی که شامل کوفی و ثلث است شرح داده شده است. فصل دوم: در این فصل به منظور روشن شدن دامنه آثار مورد بررسی، به تشریح مرزهای تاریخی و جغرافیای فلزکاری ایران در عصر سلجوقی با استناد به دیدگاه شرق شناسانی چون آرتور پوپ، هیلن برند و مارگریتا کاتلی پرداخته شده است. همچنین اهمیت فلزکاری ایران در دوران سلجوقی و مکاتب فلزکاری آن که شامل خراسان و موصل می باشد بیان شده است. فصل سوم: در این فصل ظروف فلزی کتیبه دار سلجوقی در دوازده دسته با ذکر جزییات طبقه بندی شده اند. در بخش بعد، متن کتیبه های ظروف فلزی و صورت های نمادین در طراحی آن ها تشریح شده است. همچنین مضامین به کار رفته در کتیبه ها که شامل عبارات دعایی، تمجید و بیان قدرت دارنده ظرف و ثبت اسامی هنرمندان، صنعتگران و سفارش دهندگان می باشد توصیف شده است. فصل چهارم: در این فصل طراحی حروف کتیبه های ظروف فلزی سلجوقی بر اساس هشت اصل که بیشتر بر اساس قواعد خوشنویسی انتخاب شده، مورد بررسی قرار گرفته است. این اصول شامل سبک های تزیینی کتیبه ها، شکل حروف مشابه، خطوط کرسی، قوت و ضعف حروف، صعود ونزول حروف، کشیدگی حروف، فواصل حروف و نقش آفرینی حروف عمودی است. فصل پنجم: این فصل در دو بخش ارتباط کتیبه ها با ساختار ظروف و ارتباط کتیبه ها با تزیینات پیرامونی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. فصل ششم: این فصل به نتایج تحقیق اختصاص یافته و سوالات پژوهش در این فصل پاسخ داده شده است.